PHẨM “THẬT TẾ”
Phần sau quyển 473, cho đến phần đầu
quyển 374, Hội thứ II, ĐBN.
(Tương đương với phẩm “Bất Khả
Động”, phần cuối quyển 386
cho đến phần đầu quyển 390, Hội thứ
I, ĐBN)
Tóm lược:
(Hữu tình tế không khác với thật tế)
Bấy giờ, cụ thọ Thiện Hiện bạch
Phật:
- Bạch Thế Tôn! Nếu các hữu tình và
thi thiết (an lập) hữu tình hoàn toàn chẳng thể được. Vậy, các đại Bồ
tát vì ai mà hành sâu Bát Nhã?
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Các đại Bồ tát chỉ
lấy thật tế làm (định) lượng, mà hành sâu Bát nhã Ba la mật.
Thiện Hiện nên biết! Nếu hữu tình tế
khác với thật tế thì không nên hành sâu Bát nhã Ba la mật. Vì hữu tình tế
không khác với thật tế nên chúng đại Bồ tát vì các hữu tình mà hành sâu Bát nhã
Ba la mật.
Lại nữa Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành sâu Bát nhã Ba la mật, không hoại pháp thật tế, an lập hữu tình khiến
cho trụ pháp thật tế.
Cụ thọ Thiện Hiện bạch Phật:
- Bạch đức Thế Tôn! Nếu hữu tình tế
tức là thật tế thì tại sao đại Bồ tát khi hành sâu Bát nhã Ba la mật, không
hoại pháp thật tế, an lập hữu tình khiến trụ thật tế?
Bạch Thế Tôn! Nếu khi đại Bồ tát
hành sâu Bát nhã Ba la mật, an trụ hữu tình, khiến cho trụ thật tế thì tức là
an trụ thật tế, khiến cho trụ thật tế.
Bạch Thế Tôn! Nếu khi đại Bồ tát
hành sâu Bát Nhã, an lập thật tế, khiến cho trụ thật tế thì tức là an lập tự
tánh, khiến cho trụ tự tánh. Nhưng đúng lý thì không nên an lập tự tánh, khiến
cho an trụ tự tánh, vậy tại sao có thể nói khi các đại Bồ tát hành sâu Bát Nhã,
không hoại pháp thật tế, an lập hữu tình, khiến trụ thật tế?
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Không thể an lập
thật tế khiến trụ thật tế, cũng không thể an lập tự tánh, khiến trụ tự tánh.
Nhưng khi các đại Bồ tát hành sâu Bát nhã Ba la mật, vì có phương tiện thiện
xảo, nên có khả năng an lập hữu tình khiến trụ thật tế, mà hữu tình không khác
với thật tế, hữu tình tế và thật tế không hai, không khác.
(Sáu Ba la mật là phương tiện thiện
xảo để an lập hữu tình,
khiến trụ thật tế mà không hoại
tướng thật tế)
Cụ thọ Thiện Hiện lại bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Thế nào gọi là
phương tiện thiện xảo của các đại Bồ tát, khi các đại Bồ tát hành sâu Bát nhã
Ba la mật, nhờ lực phương tiện thiện xảo này nên an lập hữu tình, khiến trụ
thật tế mà không hoại tướng thật tế?
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Khi các đại Bồ tát
hành sâu Bát nhã Ba la mật, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy. Do lực
phương tiện thiện xảo này, nên an lập hữu tình, khiến trụ bố thí. Sau
khi an lập xong, vì họ mà nói tướng trước, sau, giữa của bố thí không có khác
nhau. Nghĩa là nói bố thí như vậy thì trước, sau, giữa hoàn toàn đều là không.
Người thí, người thọ thí và kết quả thí cũng đều là không. Tất cả pháp như vậy
ở trong thật tế, đều vô sở hữu, đều chẳng thể đắc. Các ông chớ cho rằng sự bố
thí, người thí, người thọ thí và quả thí, mỗi mỗi khác nhau. Nếu các ông không
chấp sự bố thí, người thí, người thọ thí và quả thí đều khác nhau thì việc tu
thí phước sẽ hướng đến cam lồ, được quả cam lồ, nhất định lấy cam lồ làm hậu
cứ (hậu biên).
Lại nói như vầy: Các ông dụng pháp
tu bố thí này, chớ nắm giữ sắc cho đến thức; chớ nắm giữ mười hai xứ cho đến
mười tám giới; chớ nắm giữ nhãn xúc cho đến ý xúc; chớ nắm giữ nhãn xúc làm
duyên sanh ra các thọ, cho đến ý xúc làm duyên sanh ra các thọ; chớ nắm giữ địa
giới cho đến thức giới; chớ nắm giữ nhân duyên cho đến tăng thượng duyên; chớ
nắm giữ từ duyên sanh ra các pháp; chớ nắm giữ vô minh cho đến lão tử; chớ nắm giữ
bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật; chớ nắm giữ bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn
định vô sắc; chớ nắm giữ bốn niệm trụ cho đến tám chi Thánh đạo; chớ nắm giữ
giải thoát môn không, vô tướng, vô nguyện; chớ nắm giữ nội không cho đến vô
tánh tự tánh không; chớ nắm giữ chơn như cho đến cảnh giới bất tư nghì;
chớ nắm giữ Thánh đế khổ, tập, diệt, đạo; chớ nắm giữ tám giải thoát cho đến
mười biến xứ; chớ nắm giữ Tịnh quán địa cho đến Như Lai địa; chớ nắm giữ Cực hỷ
địa cho đến Pháp vân địa; chớ nắm giữ tất cả môn Đà la ni, môn Tam ma địa; chớ
nắm giữ năm loại mắt, sáu thần thông; chớ nắm giữ Như Lai mười lực cho đến mười
tám pháp Phật bất cộng; chớ nắm giữ ba mươi hai tướng Đại sĩ, tám mươi vẻ đẹp;
chớ nắm giữ pháp không quên mất, tánh luôn luôn xả; chớ nắm giữ Nhất thiết trí,
Đạo tướng trí, Nhất thiết tướng trí; chớ nắm giữ quả Dự lưu cho đến quả Độc
giác; chớ nắm giữ tất cả Bồ tát hạnh; chớ nắm giữ Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề;
chớ nắm giữ pháp thiện, pháp ác; chớ nắm giữ pháp hữu ký, vô ký; chớ nắm giữ
pháp hữu lậu, vô lậu; chớ nắm giữ pháp thế gian, xuất thế gian; chớ nắm giữ
pháp hữu vi, vô vi. Vì sao? Vì tất cả sự bố thí, tánh bố thí đều không.
Tất cả người thí, tánh người thí đều không. Tất cả quả thí, tánh quả thí đều
không. Trong không ấy, sự thí, người thí, người thọ thí và các quả thí đều
chẳng thể nắm bắt được. Vì sao? Vì tự tánh sai biệt của các pháp như vậy,
hoàn toàn không. Trong không rốt ráo ấy, các pháp như vậy đều không thể được.
Do các pháp đây chẳng thể được, nên nắm giữ pháp khác cũng chẳng thể được.
Lại nữa Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành sâu Bát nhã Ba la mật, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy. Do lực
phương tiện thiện xảo này, nên an lập hữu tình khiến trụ tịnh giới. Sau
khi an lập xong, lại nói như vầy: Ngày nay, đối với các hữu tình, các ông nên
hết lòng thương yêu, lìa bỏ sự giết hại sanh mạng, cho đến lìa bỏ tà kiến, tu
hành chánh kiến. Vì sao? Vì các pháp như vậy đều không có tự tánh. Các ông
không nên phân biệt chấp trước. Các ông phải nên như thật quán sát pháp nào gọi
là sanh, sao muốn đoạn mạng sống ấy, lại dùng nhân duyên gì mà đoạn mạng sống
ấy, nói rộng cho đến pháp nào gọi là cảnh tà kiến, sao muốn khởi tà kiến! Lại
vì nhân duyên gì mà khởi tà kiến! Tất cả pháp như vậy, tự tánh đều không.
Này Thiện Hiện! Khi đại Bồ tát ấy hành
sâu Bát Nhã, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy, hay khéo thành thục các
loài hữu tình, dùng vô lượng môn giảng nói bố thí và quả tịnh giới đều chẳng
thể được, khiến cho họ biết tự tánh của sự bố thí và quả tịnh giới đều không.
Họ đã biết tự tánh của sự tu bố thí và quả tịnh giới đều không rồi, nên ở trong
ấy không sanh chấp trước. Do không chấp trước nên tâm không tán loạn. Do tâm
không tán loạn nên có khả năng phát sanh diệu tuệ. Nhờ diệu tuệ này mà đoạn trừ
vĩnh viễn tùy miên và các triền phược, rồi nhập vào cảnh giới Vô dư y bát Niết
bàn.
Này Thiện Hiện! Như vậy, nương vào
thế tục mà nói, chẳng phải nương vào thắng nghĩa. Vì sao? Vì trong không,
không có một chút pháp nào có thể nắm bắt được. Hoặc đã Niết bàn, hoặc sẽ Niết
bàn, hoặc nay Niết bàn, hoặc người Niết bàn, hoặc do đây nên được bát Niết bàn;
tất cả pháp như vậy, đều không thật có, đều rốt ráo không. Tánh không
rốt ráo tức là Niết bàn, lìa Niết bàn này không có pháp khác.
Lại nữa Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành sâu Bát Nhã, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy. Nhờ lực phương
tiện thiện xảo này, nên thấy tâm các hữu tình nhiều sân hận, liền hết lòng
thương yêu dạy bảo, điều phục tâm họ khiến cho nhận hạnh an nhẫn, nói
như vầy: Nay các ông nên tu an nhẫn, vui với pháp an nhẫn. Pháp mà các ông sân,
tự tánh đều không. Vì sao đối với pháp ấy lại sanh tâm sân hận? Các ông nên như
thật quán sát, do pháp nào mà ta sanh sân hận, ai sân hận, sân hận với ai. Các
pháp như vậy đều là bản tánh không. Pháp bản tánh không chưa từng chẳng không. Tánh
không như vậy, chẳng phải Phật tạo ra, chẳng phải Bồ tát tạo ra, chẳng phải Độc
giác tạo ra, chẳng phải Thanh văn tạo ra; cũng chẳng phải trời, rồng, các thần
Dược xoa, Kiền đạt phược, A tu la, Yết lộ trà, Khẩn nại lạc, Mạc hô lạc già,
nhơn, phi nhơn tạo ra; cũng chẳng phải trời Tứ đại vương chúng cho đến trời Tha
hóa tự tại tạo ra, cũng chẳng phải trời Phạm chúng cho đến trời Sắc cứu cánh
tạo ra, cũng chẳng phải trời Không vô biên xứ cho đến trời Phi tưởng phi phi
tưởng xứ tạo ra. (Q.473, ĐBN)
Các ông lại nên như thật quán sát,
sân hận như vậy do đâu sanh, thuộc về ai, ai khởi, sẽ được quả gì, hiện tại
được lợi gì! Tất cả pháp này đều là bản tánh không, chẳng phải trong tánh không
mà có sân hận, cho nên an nhẫn để tự được lợi ích.
Như vậy, Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành phương tiện thiện xảo Bát Nhã thẳm sâu, thành tựu phương tiện thiện
xảo tối thắng, an lập hữu tình nơi lý tánh không, nhân quả của tánh không, dần
dần đem pháp Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề chỉ dạy, vui vẻ khuyến khích cổ vũ
khiến cho an trụ, sớm được chứng đắc.
Này Thiện Hiện! Như vậy là nương vào
thế tục mà nói, chẳng phải nương vào thắng nghĩa. Vì sao? Vì trong bản tánh
không, tất cả năng đắc, sở đắc, xứ đắc, thời đắc đều chẳng có.
Thiện Hiện nên biết! Đó gọi là lý
thật tế bản tánh không. Các đại Bồ tát vì muốn làm lợi ích cho các hữu tình,
nên nương vào lý thật tế bản tánh không này mà hành Bát Nhã thẳm sâu, chẳng
thấy có hữu tình và pháp tạo ra. Vì sao? Vì tất cả pháp lìa hữu tình. Vì lìa
hữu tình nên pháp chẳng thể đắc. Pháp và hữu tình an lập đối đãi mà có.
Lại nữa Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành Bát Nhã thẳm sâu, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy. Do lực
phương tiện thiện xảo này, nên thấy thân tâm của các hữu tình biếng nhác, thối
mất tinh tấn, mới liền khích lệ làm cho phát khởi thân tâm tinh tấn, tu
các thiện pháp, bằng những lời như vầy: Này các thiện nam! Các ông nên ghi
nhận, tin sâu: Trong bản tánh không, không có pháp biếng nhác, không có
người biếng nhác, không có xứ biếng nhác, không có thời biếng nhác, không do
pháp đây mà phát sanh biếng nhác. Tất cả pháp như vậy, bản tánh đều không,
không vượt qua lý không. Các ông nên phát khởi thân tâm tinh tấn, xả bỏ các sự
biếng nhác, chuyên cần tu thiện pháp. Đó là tu bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật.
Hoặc tu bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn định vô sắc. Hoặc tu bốn niệm trụ cho
đến tám chi Thánh đạo. Hoặc tu môn giải thoát không, vô tướng, vô nguyện. Hoặc
trụ nội Không cho đến vô tính tự tính Không. Hoặc trụ chơn như cho đến cảnh
giới chẳng thể nghĩ bàn. Hoặc trụ Thánh đế khổ, tập, diệt, đạo. Hoặc tu tám
giải thoát cho đến mười biến xứ. Hoặc tu Tịnh quán địa cho đến Như Lai địa.
Hoặc tu Cực hỷ địa cho đến Pháp vân địa. Hoặc tu tất cả môn Đà la ni, môn Tam
ma địa. Hoặc tu năm loại mắt, sáu thần thông. Hoặc tu Như Lai mười lực cho đến
mười tám pháp Phật bất cộng. Hoặc tu ba mươi hai tướng Đại sĩ, tám mươi vẻ đẹp.
Hoặc tu pháp không quên mất, tánh luôn luôn xả. Hoặc tu Nhất thiết trí, Đạo
tướng trí, Nhất thiết tướng trí. Hoặc tu quả Dự lưu cho đến Độc giác Bồ đề.
Hoặc tu tất cả Bồ tát hạnh. Hoặc tu Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Hoặc tu vô
lượng các pháp Phật khác.
Đại Bồ tát nên khuyên họ tinh tấn,
chớ sanh biếng nhác. Nếu sanh biếng nhác thì thọ khổ vô cùng.
Này các thiện nam! Tất cả pháp này
đều bản tánh không, không có các chướng ngại. Các ông nên quán lý bản tánh
không. Trong ấy, không có chướng ngại, không có pháp biếng nhác, không có người
biếng nhác. Duyên xứ, thời ấy cũng chẳng thể được.
Như vậy, Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành sâu Bát nhã Ba la mật, thành tựu phương tiện thiện xảo thù thắng, an
lập hữu tình, khiến cho trụ lý bản tánh không của các pháp. Tuy làm cho an trụ,
nhưng không có hai tưởng. Vì sao? Vì lý bản tánh không không có hai, không phân
biệt, chẳng thể ở trong pháp không hai mà tác hai tưởng.
Lại nữa Thiện Hiện! đại Bồ tát này
hành sâu Bát Nhã, nương vào bản tánh không mà giáo giới dạy bảo các loài hữu
tình, khiến cho tinh cần tu học, bằng những lời như vầy: “Này các thiện
nam! Đối với thiện pháp, các ông nên chuyên cần tinh tấn tu tập. Như khi tu tập
bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật, đối với các pháp này, các ông không nên tư
duy phân biệt hai tướng hay không hai tướng. Hoặc khi tu bốn tĩnh lự, bốn vô
lượng, bốn định vô sắc, đối với các pháp này, các ông không nên tư duy phân
biệt hai tướng hay không hai tướng. Hoặc khi tu bốn niệm trụ cho đến tám
chi Thánh đạo, đối với các pháp này, các ông không nên tư duy phân biệt hai
tướng hay không hai tướng. Hoặc khi tu giải thoát môn không, vô tướng, vô
nguyện, đối với các pháp này, các ông không nên tư duy phân biệt hai tướng hay
không hai tướng. Hoặc khi trụ nội không cho đến vô tính tự tính không, đối với
các pháp này, các ông không nên tư duy phân biệt hai tướng hay không hai tướng.
Hoặc khi trụ chơn như cho đến cảnh giới chẳng thể nghĩ bàn, đối với các pháp này,
các ông không nên tư duy phân biệt hai tướng hay không hai tướng. Nói rộng ra,
hoặc khi tu vô lượng các Phật pháp khác, đối với các pháp này, các ông không
nên tư duy phân biệt hai tướng hay không hai tướng. Vì sao? Này thiện nam tử!
Vì các pháp như vậy đều bản tánh không. Trong lý bản tánh không, không nên tư
duy phân biệt hai hay không hai.
Như vậy Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
hành Bát Nhã thẳm sâu, thành tựu phương tiện thiện xảo thù thắng, hành bồ tát
hạnh, thành thục hữu tình. Các loài hữu tình sau khi được thành thục, tùy theo
sự ứng hợp với mình mà được an lập dần theo thứ lớp. Như làm cho họ trụ quả Dự
lưu, hoặc làm cho trụ quả Nhất Lai, quả Bất Hoàn, quả A la hán, hoặc Độc giác
Bồ đề, hoặc làm cho trụ ngôi vị thù thắng của Bồ tát, hoặc làm cho trụ Vô
Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Lại nữa Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành sâu Bát Nhã, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy, do lực phương
tiện này nên thấy tâm của các hữu tình rất là tán loạn. Đối với các cảnh dục,
hữu tình chẳng thể thu nhiếp các căn, phát sanh đủ loại nghiệp chẳng tịch tĩnh.
Thấy vậy, đại Bồ tát dùng phương tiện làm cho họ nhập vào định thù thắng
và dạy như vầy: Lại đây thiện nam! Ông nên tu tập Tam ma địa thù thắng, chớ
khởi tâm tán loạn và tưởng thắng định. Vì sao? Vì tất cả pháp này đều là bản
tánh không. Trong bản tánh không, không có pháp để được, không có tên gọi tán
loạn hay tên gọi nhất tâm. Nếu các ông trụ định thù thắng này, làm các việc
thiện thì đều sớm được thành tựu viên mãn, cũng tùy theo sở dục mà trụ bản tánh
không.
Thế nào gọi là làm các việc thiện?
Đó là phát khởi thân, ngữ, ý nghiệp thanh tịnh thù thắng. Như tu bố thí cho đến
Bát nhã Ba la mật. Hoặc tu bốn niệm trụ cho đến tám chi Thánh đạo. Hoặc tu giải
thoát môn không, vô tướng, vô nguyện. Hoặc trụ nội Không cho đến vô tính tự
tính Không. Hoặc trụ chơn như cho đến cảnh giới bất khả tư nghì. Nói rộng ra,
hoặc tu hoặc trụ tất cả pháp Phật từ tứ Thánh đế cho đến quả vị Vô Thượng Chánh
Đẳng Bồ đề. Hoặc thành thục hữu tình nghiêm tịnh cõi Phật. Tất cả thiện pháp
thù thắng như vậy đều do định lực thù thắng mà sớm thành tựu, và tùy theo sở
nguyện mà trụ bản tánh không.
Như vậy, Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
tu hành phương tiện thiện xảo Bát Nhã thẳm sâu, từ sơ phát tâm cho đến cứu
cánh, mong làm điều thiện lợi ích thường không gián đoạn. Vì muốn làm lợi lạc
cho các hữu tình, nên từ cõi Phật này đến cõi Phật kia, đại Bồ tát gần gũi cúng
dường chư Phật Thế Tôn; ở chỗ chư Phật, nghe nhận giáo pháp, bỏ thân, thọ thân,
trải qua vô lượng kiếp cho đến khi thành tựu Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Trong
thời gian ấy, đại Bồ tát không bao giờ quên mất. Đại Bồ tát này đắc Đà la ni,
các căn không giảm. Vì sao? Vì đại Bồ tát này thường khéo tu đầy đủ Nhất thiết
trí trí, nên các việc làm đều được tư duy chơn chánh. Do khéo tu đầy đủ Nhất
thiết trí trí, các việc làm đều tư duy chơn chánh, nên đối với tất cả đạo, đều
có thể tu tập. Đó là đạo Thanh văn, hoặc đạo Độc giác, hoặc đạo Bồ tát, hoặc
đạo chư Phật, hoặc thiên đạo thù thắng, hoặc nhơn đạo thù thắng, hoặc đạo thần
thông thù thắng của chư Bồ tát.
Các đại Bồ tát này, do trụ đạo thần
thông thù thắng, nên thường làm các việc lợi ích cho các hữu tình. Tuy trải qua
các cõi sanh tử luân hồi, nhưng thần thông thù thắng vẫn không thối giảm. Do
thần thông dị thục không thối giảm, nên thường làm việc lợi ích thù thắng cho
mình và người.
Như vậy, Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
hành phương tiện thiện xảo Bát Nhã thẳm sâu, trụ bản tánh không, bằng phương
tiện thiện xảo, khéo làm lợi lạc cho các loài hữu tình, sớm chứng Vô Thượng
Chánh Đẳng Bồ đề.
Lại nữa Thiện Hiện! Khi các đại Bồ
tát hành sâu Bát nhã Ba la mật, thành tựu phương tiện thiện xảo như vậy. Do lực
phương tiện thiện xảo này nên trụ bản tánh không, thấy các hữu tình trí tuệ kém
mỏng, ngu si điên đảo, tạo các ác nghiệp, đại Bồ tát phương tiện dẫn họ nhập
vào Bát Nhã thẳm sâu, bằng lời dạy như vầy: “Lại đây thiện nam tử! Các ông
nên tu Bát Nhã thẳm sâu, quán bản tánh không tịch của tất cả pháp. Nếu các ông
khéo tu tập Bát nhã Ba la mật đây, quán bản tánh không tịch của tất cả pháp,
thì thân ngữ ý nghiệp mà các ông tu hành đều hướng đến cam lồ, được quả cam lồ,
nhất định lấy cam lồ làm hậu cứ. Này các thiện nam! Tất cả pháp này đều bản
tánh không. Trong bản tánh không, hữu tình và pháp tuy chẳng thể đắc được,
nhưng việc tu hành không có thối mất. Vì sao? Này thiện nam tử! Vì lý bản tánh
không chẳng tăng, chẳng giảm. Trong bản tánh không, pháp cũng không tăng, không
giảm. Vì sao? Vì lý bản tánh không lấy vô tánh làm tánh, lìa phân biệt,
tuyệt hý luận, nên ở trong đây, pháp không tăng giảm. Do đây, việc làm cũng
không thối mất. Vì vậy, các ông phải nên tu tập Bát nhã Ba la mật, quán
bản tánh không, làm việc nên làm. (Q.473,
ĐBN)
Như vậy Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
hành sâu Bát Nhã, phương tiện khéo léo dạy bảo, trao truyền cho các hữu tình,
khiến cho nhập vào Bát nhã Ba la mật, trụ bản tánh không, tu các thiện nghiệp.
Này Thiện Hiện! Đại Bồ tát ấy dạy
bảo, trao truyền cho các hữu tình như vậy, thường không biếng nhác phế bỏ.
Nghĩa là tự mình thường hành mười thiện nghiệp đạo, cũng khuyên người khác
thường hành mười thiện nghiệp đạo. Tự mình thường thọ trì năm giới cận sự, cũng
khuyên người khác thường thọ trì năm giới cận sự. Tự mình thường thọ trì tám
giới cận trụ, cũng khuyên người khác thọ trì tám giới cận trụ. Tự mình thường
thọ trì giới xuất gia, cũng khuyên người khác thường thọ trì giới xuất gia. Tự
mình thường tu hành bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn định vô sắc, cũng khuyên
người khác thường tu hành bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn định vô sắc. Tự mình
thường tu bốn niệm trụ cho đến tám chi Thánh đạo, cũng khuyên người khác thường
tu bốn niệm trụ cho đến tám chi Thánh đạo. Tự mình thường tu giải thoát môn
không, vô tướng, vô nguyện, cũng khuyên người khác thường tu giải thoát môn
không, vô tướng, vô nguyện. Tự mình thường tu hành bố thí cho đến Bát nhã Ba la
mật, cũng khuyên người khác thường tu hành bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật. Tự
mình thường trụ nội không cho đến vô tính tự tính không, cũng khuyên người khác
thường trụ nội không cho đến vô tính tự tính không. Tự mình thường an trụ chơn
như cho đến cảnh giới chẳng thể nghĩ bàn, cũng khuyên người khác thường an trụ
chơn như cho đến cảnh giới chẳng thể nghĩ bàn. Nói rộng ra, tự mình tu hành tất
cả pháp Phật cũng khuyên người khác thường tu hành tất cả pháp Phật. Như vậy,
Thiện Hiện! Khi các đại Bồ tát hành phương tiện thiện xảo Bát Nhã thẳm sâu, tự
tu nghiệp thiện, thường không biếng nhác phế bỏ, dạy bảo truyền trao cho các
loài hữu tình, khiến tu nghiệp thiện thường không biếng nhác phế bỏ.
Này Thiện Hiện! Đó gọi là các đại Bồ
tát khi hành phương tiện thiện xảo Bát nhã Ba la mật do lực phương tiện thiện
xảo này, nên an lập hữu tình ở trong thật tế, mà chẳng hoại tướng thật tế.
(Hữu tình và tất cả pháp đều không
thể nắm bắt)
Bấy giờ, cụ thọ Thiện Hiện bạch
Phật:
- Bạch đức Thế Tôn! Nếu tất cả pháp
đều bản tánh không, thì trong bản tánh không này, hữu tình và pháp đều chẳng
thể nắm bắt được. Do đây không có phi pháp. Vậy, tại sao đại Bồ tát vì loài hữu
tình mà cầu chứng đắc Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, muốn làm lợi ích cho đến tận
đời vị lai?
Phật bảo Thiện Hiện:
- Đúng vậy! Đúng như lời ngươi nói! Tất
cả các pháp đều bản tánh không. Trong bản tánh không, hữu tình và pháp đều
chẳng thể nắm bắt được. Do đây không có phi pháp.
Thiện Hiện nên biết! Nếu tất cả pháp
chẳng phải bản tánh không, thì khi các đại Bồ tát hành sâu Bát Nhã, chẳng nên
an trụ lý bản tánh không, cầu chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, làm lợi ích hữu
tình, nói pháp bản tánh không. Vì tất cả pháp đều bản tánh không, cho nên khi
đại Bồ tát hành Bát Nhã thẳm sâu, trụ lý bản tánh không của tất cả pháp, cầu
chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, làm lợi ích hữu tình, mà nói pháp bản tánh
không.
Này Thiện Hiện! Những pháp nào
bản tánh đều không, mà khi các đại Bồ tát hành sâu Bát Nhã, như thật hiểu
biết bản tánh không rồi, trụ bản tánh không vì người nói pháp?
Này Thiện Hiện! Sắc cho đến thức,
bản tánh đều không. Mười hai xứ cho đến mười tám giới, bản tánh đều không.
Nhãn xúc cho đến ý xúc, bản tánh đều không. Nhãn xúc làm duyên sanh ra các thọ
cho đến ý xúc làm duyên sanh ra các thọ, bản tánh đều không. Địa giới cho đến
thức giới, bản tánh đều không. Nhân duyên cho đến tăng thượng duyên, bản tánh
đều không. Các pháp từ duyên sanh ra, bản tánh đều không. Vô minh cho đến lão
tử, bản tánh đều không. Bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật, bản tánh đều không.
Nội không cho đến vô tính tự tính không, bản tánh đều không. Chơn như cho đến
cảnh giới chẳng thể nghĩ bàn, bản tánh đều không. Nói rộng ra, tất cả pháp
Phật bản tánh đều không. Khi các đại Bồ tát hành sâu Bát Nhã, như thật
hiểu biết các uẩn, xứ, giới…cho đến tất cả pháp Phật bản tánh không rồi, liền
trụ bản tánh không, vì các hữu tình mà tuyên thuyết pháp bản tánh không như
vậy.
Lại nữa Thiện Hiện! Nếu tánh nội
Không bản tánh chẳng không; hoặc tánh ngoại Không, nội ngoại Không, không
Không, đại Không, thắng nghĩa Không, hữu vi Không, vô vi Không, tất cánh Không,
vô tế Không, tán vô tán Không, bản tánh Không, tự cộng tướng Không, nhất thiết
pháp Không, bất khả đắc Không, vô tánh Không, tự tánh Không, vô tánh tự tánh
Không, bản tánh cũng chẳng không, thì khi các đại Bồ tát hành Bát Nhã thẳm sâu,
chẳng vì các hữu tình mà nói tất cả pháp bản tánh đều không. Nếu nói như vậy là
hoại bản tánh không, nhưng lý bản tánh không chẳng thể hoại, chẳng phải thường
cũng chẳng phải đoạn. Vì sao? Vì lý bản tánh không vô phương, vô xứ, không
từ đâu đến, cũng không đi về đâu. Lý không như vậy cũng gọi là pháp trụ. Trong
ấy, không có pháp, không tụ, không tán, không giảm, không tăng, không sanh,
không diệt, không sạch, không dơ. Tất cả pháp ấy, vốn trụ tánh như vậy. Các đại
Bồ tát an trụ trong ấy, cầu chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, nhưng không thấy
có pháp, có chỗ mong cầu hướng đến. Vì tất cả pháp đều không có chỗ trụ nên gọi
là trụ pháp. (Q.473, ĐBN)
Các đại Bồ tát an trụ trong ấy, hành
sâu Bát nhã Ba la mật, thấy bản tánh không của tất cả pháp rồi, nhất định đối
với Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề được bất thối chuyển. Vì sao? Vì các đại Bồ tát
này không thấy có pháp hay làm chướng ngại. Vì thấy tất cả pháp không có chướng
ngại, nên đối với Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, không sanh nghi ngờ, mà được bất
thối chuyển.
(Bản tánh không đều không có chỗ
đắc)
Lại nữa Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
trụ trong bản tánh không của tất cả pháp, quán bản tánh không đều không có
chỗ đắc. Nghĩa là ngã, hữu tình, dòng sanh mạng, người sanh, sự dưỡng dục,
sĩ phu, Bổ đặc già la, ý sanh, nho đồng, người làm, người thọ, người biết,
người thấy, tất cả đều chẳng thể đắc. Sắc cho đến thức cũng chẳng thể đắc. Mười
hai xứ cho đến mười tám giới cũng chẳng thể đắc. Nhãn xúc cho đến ý xúc cũng
chẳng thể đắc. Nhãn xúc làm duyên sanh ra các thọ, cho đến ý xúc làm duyên sanh
ra các thọ cũng chẳng thể đắc. Địa giới cho đến thức giới cũng chẳng thể đắc.
Nhân duyên cho đến tăng thượng duyên cũng chẳng thể đắc. Các pháp từ duyên sanh
ra cũng chẳng thể đắc. Vô minh cho đến lão tử cũng chẳng thể đắc. Bố thí cho
đến Bát nhã Ba la mật cũng chẳng thể đắc. Nội không cho đến vô tánh tự tánh
không cũng chẳng thể đắc. Chơn như cho đến cảnh giới bất tư nghì cũng chẳng thể
đắc. Nói rộng ra, tất cả pháp Phật cũng không thể đắc. Thiện Hiện! Trong
bản tánh không, pháp sắc phi sắc chẳng thể đắc; pháp hữu kiến vô kiến, hữu đối
vô đối, hữu lậu vô lậu, hữu vi vô vi cũng chẳng thể đắc. Ba mươi hai tướng Đại
sĩ, tám mươi vẻ đẹp cũng chẳng thể đắc. (Q.473,
ĐBN)
Thiện Hiện nên biết, như có đức Như
Lai Ứng Chánh Đẳng Giác hóa làm bốn chúng, đó là Bí sô, Bí sô ni, cư sĩ nam, cư
sĩ nữ; giả sử hóa Phật trải qua một kiếp, hoặc hơn một kiếp, tuyên thuyết chánh
pháp cho bốn chúng ấy. Ý ngươi nghĩ sao? Hóa chúng như vậy có thể đắc quả Dự
lưu, hoặc quả Nhất lai, hoặc quả Bất hoàn, hoặc quả A la hán, hoặc Độc giác Bồ
đề, hoặc được thọ ký Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề chăng?
Thiện Hiện đáp:
- Bạch Thế Tôn! Chẳng được! Bạch
Thiện Huệ! Chẳng được! Vì sao? Vì các hóa chúng này đều không thật. Chẳng phải
pháp không thật có thể đắc, có thể được thọ ký. (Q. 474, ĐBN)
Phật bảo:
- Thiện Hiện! Các pháp cũng vậy, đều
bản tánh không, đều không thật. Trong ấy, đại Bồ tát nào, vì hữu tình nào, nói
pháp nào để cho họ chứng được quả Dự lưu, hoặc quả Nhất lai, hoặc quả Bất hoàn,
hoặc quả A la hán, Độc giác Bồ đề, hoặc được thọ ký Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề?
Thiện Hiện phải biết! Các đại Bồ tát
tuy vì hữu tình tuyên nói pháp không, nhưng các hữu tình thật bất khả
đắc. Vì thương xót họ đọa pháp điên đảo nên cứu vớt khiến trụ pháp không điên
đảo. Không điên đảo ấy là không phân biệt. Không phân biệt là không điên
đảo. Nếu có phân biệt thời có điên đảo.
Thiện Hiện nên biết! Điên đảo tức là
pháp không điên đảo. Trong pháp không điên đảo không có ngã, không có hữu tình;
nói rộng cho đến không có người biết, không có người thấy; cũng không có sắc,
thọ, tưởng, hành, thức; cũng không có nhãn xứ cho đến ý xứ; cũng không có sắc
xứ cho đến pháp xứ; cũng không có nhãn giới cho đến ý giới; cũng không có sắc
giới cho đến pháp giới; cũng không có nhãn thức giới cho đến ý thức giới; cũng
không có nhãn xúc cho đến ý xúc; cũng không có nhãn xúc làm duyên sanh ra các
thọ, cho đến ý xúc làm duyên sanh ra các thọ; cũng không có địa giới cho đến
thức giới; cũng không có nhân duyên cho đến tăng thượng duyên; cũng không có
các pháp từ duyên sanh ra; cũng không có bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật; cũng
không có nội không cho đến vô tánh tự tánh không; cũng không có chơn như cho
đến cảnh giới chẳng thể nghĩ bàn; nói rộng ra, cũng không có tất cả pháp Phật.
(Bản tánh không) (1)
Thiện Hiện! Không sở hữu đây tức
bản tánh không. Các đại Bồ tát khi hành sâu Bát Nhax an trụ trong đây thấy
các hữu tình đọa tưởng điên đảo, phương tiện khéo léo khiến được giải thoát.
Nghĩa là khiến giải thoát không ngã tưởng ngã, không hữu tình tưởng hữu tình,
nói rộng cho đến không tri giả tưởng tri giả, không kiến giả tướng kiến giả.
Cũng khiến giải thoát không thường tưởng thường, không lạc tưởng lạc, không ngã
tưởng ngã, bất tịnh tưởng tịnh. Cũng khiến giải thoát không sắc thọ tưởng hành
thức, tưởng sắc thọ tưởng hành thức. Cũng khiến giải thoát không mười hai xứ
mười tám giới, tưởng mười hai xứ mười tám giới. Cũng khiến giải thoát không
nhãn xúc cho đến ý xúc tưởng nhãn xúc cho đến ý xúc. Cũng khiến giải thoát
không nhãn xúc làm duyên sanh ra các thọ cho đến ý xúc làm duyên sanh ra các
thọ, tưởng nhãn xúc làm duyên sanh ra các thọ cho đến ý xúc làm duyên sanh ra
các thọ. Cũng khiến giải thoát không địa giới cho đến thức giới, tưởng địa giới
cho đến thức giới. Cũng khiến giải thoát không nhân duyên cho đến tăng thượng
duyên, tưởng nhân duyên cho đến tăng thượng duyên. Cũng khiến giải thoát không
theo duyên sanh ra các pháp, tưởng theo duyên sanh ra các pháp. Cũng khiến giải
thoát không bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật, tưởng bố thí cho đến Bát nhã Ba
la mật. Cũng khiến giải thoát không nội không cho đến vô tánh tự tánh không,
tưởng nội không cho đến vô tánh tự tánh không. Cũng khiến giải thoát không chơn
như cho đến bất tư nghì giới, tưởng chơn như cho đến bất tư nghì giới. Nói rộng
ra, cũng khiến giải thoát không tất cả pháp Phật, tưởng tất cả pháp Phật. Cũng
khiến giải thoát không năm thủ uẩn cùng các pháp hữu lậu. Cũng khiến giải thoát
không bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn vô sắc định. Vì sao? Bốn niệm trụ cùng các
pháp vô lậu chẳng phải như thắng nghĩa không sanh không diệt, không tướng không
vi, không hý luận, không phân biệt, vậy nên cũng phải giải thoát. Chân thắng
nghĩa ấy tức bản tánh không. Bản tánh không đây tức là Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ
đề chư Phật đã chứng. (Q.474, ĐBN)
Thiện Hiện nên biết, trong đây không
có ngã cho đến người thấy có thể được; cũng không có sắc cho đến thức có thể
được; cũng không có mười hai xứ cho đến mười tám giới có thể được; cũng không
có nhãn xúc cho đến ý xúc có thể được; cũng không có nhãn xúc làm duyên sanh ra
các thọ, cho đến ý xúc làm duyên sanh ra các thọ có thể được; cũng không có địa
giới cho đến thức giới có thể được; cũng không có nhân duyên cho đến tăng
thượng duyên có thể được; cũng không có các pháp từ duyên sanh ra có thể được;
cũng không có vô minh cho đến lão tử có thể được; cũng không có bố thí cho
đến Bát nhã Ba la mật có thể được; cũng không có nội không cho đến vô tánh tự
tánh không có thể được; cũng không có chơn như cho đến cảnh giới chẳng thể nghĩ
bàn có thể được; nói rộng ra cũng không có tất cả pháp Phật có thể được.
Thiện Hiện phải biết: Các đại Bồ tát
chẳng vì đạo Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề cầu tới Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Chỉ
vì các pháp bản tánh không nên cầu tới Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Bản tánh
không ngằn mé trước sau giữa thường bản tánh không, chưa từng chẳng không.
Các đại Bồ tát trụ bản tánh không Ba
la mật, vì muốn độ thoát các loại hữu tình chấp tưởng hữu tình và tưởng pháp
nên hành Đạo tướng trí. Đại Bồ tát này khi hành Đạo tướng trí tức được tất cả
đạo, là đạo Thanh văn, hoặc đạo Độc giác, hoặc đạo Bồ tát, hoặc đạo chư Phật.
Thiện Hiện phải biết: Đại Bồ tát này
đối tất cả đạo được viên mãn rồi, mới năng thành thục giáo hóa hữu tình, cũng
năng nghiêm tịnh sở cầu cõi Phật, gạt bỏ các thọ hành, tới chứng Vô Thượng
Chánh Đẳng Bồ đề. Đã chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, năng khiến Phật nhãn
thường không đoạn hoại.
Sao gọi Phật nhãn? Nghĩa là bản tánh
không. Chư Phật quá khứ, vị lai, hiện tại trụ mười phương cõi, vì các hữu tình
tuyên nói Chánh pháp, không có vị nào mà không dùng bản tánh không làm Phật
nhãn.
Thiện Hiện phải biết: Nhất quyết
không thể có chư Phật nào lìa bản tánh không mà xuất hiện ở đời. Chư Phật ra
đời không vị nào chẳng thuyết nghĩa bản tánh không. Hữu tình được hóa cần nghe
Phật thuyết bản tánh không mới vào Thánh đạo, đắc Thánh quả. Lìa bản tánh không
không có phương tiện nào khác. (Q.474,
ĐBN)
Vì vậy Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
muốn chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, phải nên an trụ chơn chánh lý bản tánh
không, tu hành sáu Ba la mật và các hạnh khác của đại Bồ tát. Nếu an trụ chơn
chánh lý bản tánh không, tu hành sáu Ba la mật và các hạnh khác của đại Bồ tát
thì chẳng bao giờ thối mất Nhất thiết trí trí, thường làm lợi lạc cho tất cả
hữu tình.
Bấy giờ, cụ thọ Thiện Hiện bạch
Phật:
- Bạch Thế Tôn! Các đại Bồ tát thật
là hiếm có, tuy hành tất cả pháp đều là bản tánh không, nhưng đối với bản tánh
không, thường không hoại mất. Nghĩa là không chấp sắc cho đến thức khác với bản
tánh không. Cũng không chấp mười hai xứ cho đến mười tám giới khác với bản tánh
không. Cũng không chấp nhãn xúc cho đến ý xúc khác với bản tánh không. Cũng
không chấp nhãn xúc làm duyên sanh ra các thọ, cho đến ý xúc làm duyên sanh ra
các thọ khác với bản tánh không. Cũng không chấp địa giới cho đến thức giới
khác với bản tánh không. Cũng không chấp nhân duyên cho đến tăng thượng duyên
khác với bản tánh không. Cũng không chấp các pháp từ duyên sanh ra khác với bản
tánh không. Cũng không chấp vô minh cho đến lão tử khác với bản tánh không.
Cũng không chấp bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật khác với bản tánh không. Cũng
không chấp nội không cho đến vô tính tự tính không khác với bản tánh không.
Cũng không chấp chơn như cho đến cảnh giới chẳng thể nghĩ bàn khác với bản tánh
không. Nói rộng ra, cũng không chấp tất cả pháp Phật khác với bản tánh không.
Phật bảo Thiện Hiện:
- Đúng vậy! Đúng như lời ông nói,
các đại Bồ tát thật là hiếm có. Tuy hành tất cả pháp đều bản tánh không, nhưng
đối với bản tánh không thường không hoại mất.
Thiện hiện nên biết, sắc chẳng khác
bản tánh không, bản tánh không chẳng khác sắc. Sắc tức là bản tánh không, bản
tánh không tức là sắc. Như vậy, cho đến tất cả pháp Phật chẳng khác bản tánh
không, bản tánh không không khác tất cả pháp Phật. Tất cả pháp Phật tức là bản
tánh không, bản tánh không tức là tất cả pháp Phật.
Thiện Hiện nên biết, nếu sắc khác
bản tánh không, bản tánh không khác sắc, sắc chẳng phải bản tánh không, bản
tánh không chẳng phải sắc; như vậy cho đến tất cả pháp Phật khác bản tánh
không, bản tánh không khác tất cả pháp Phật, tất cả pháp Phật chẳng phải bản
tánh không, bản tánh không chẳng khác tất cả pháp Phật, thì khi các đại Bồ tát
hành sâu Bát nhã Ba la mật, không cần phải quán tất cả pháp đều bản tánh không,
cũng chẳng cần chứng đắc Nhất thiết trí trí. Vì sắc chẳng khác bản tánh không,
bản tánh không chẳng khác sắc, sắc tức là bản tánh không, bản tánh không tức là
sắc; như vậy cho đến tất cả pháp Phật chẳng khác bản tánh không, bản tánh không
chẳng khác tất cả pháp Phật. Tất cả pháp Phật tức là bản tánh không, bản tánh
không tức là tất cả pháp Phật, nên khi các đại Bồ tát hành sâu Bát nhã Ba la
mật, quán tất cả pháp đều bản tánh không, mà chứng được Nhất thiết trí trí. Vì
sao? Vì lìa bản tánh không, không có một pháp nào là thật, là thường, có thể
hoại, có thể đoạn. Trong bản tánh không, cũng không có một pháp nào là thật, là
thường, có thể hoại, có thể đoạn. Nhưng các kẻ ngu si mê muội, điên đảo khởi
tưởng phân biệt khác. Nghĩa là phân biệt sắc khác bản tánh không; hoặc phân
biệt thọ, tưởng, hành, thức khác bản tánh không. Như vậy, cho đến phân biệt tất
cả pháp Phật khác bản tánh không. Các kẻ ngu si này phân biệt các pháp khác
biệt với bản tánh không, nên chẳng như thật biết sắc; chẳng như thật biết thọ,
tưởng, hành, thức. Do không biết nên liền chấp trước sắc; chấp trước thọ,
tưởng, hành, thức. Do chấp trước nên đối với sắc, thấy có ngã, ngã sở; đối
với thọ, tưởng, hành, thức, thấy có ngã, ngã sở. Do thấy sai lầm nên chấp vật
trong ngoài, lãnh thọ sắc, thọ, tưởng, hành, thức ở thân sau. Do đây, nên không
thể thoát khỏi sự sanh, già, bệnh, chết, sầu, ưu, khổ, não trong các cõi, lưu
chuyển qua lại trong ba cõi không cùng tận. Do nhân duyên đây, nên các đại Bồ
tát trụ bản tánh không Ba la mật, hành sâu Bát Nhã, không chấp thủ sắc, cũng
không hoại sắc hoặc không, hoặc chẳng không; không chấp thủ thọ, tưởng,
hành, thức, cũng không hoại thọ, tưởng, hành, thức hoặc không, hoặc chẳng
không. Như vậy, cho đến chẳng chấp thủ tất cả tất cả pháp Phật, cũng chẳng hoại
tất cả pháp Phật hoặc không, hoặc chẳng không. Vì sao? Vì sắc chẳng hoại không,
không chẳng hoại sắc. Tức đây là sắc, đây là không. Thọ, tưởng, hành, thức
chẳng hoại không; không chẳng hoại thọ, tưởng, hành, thức. Tức đây là thọ,
tưởng, hành, thức, đây là không. Như vậy, cho đến tất cả pháp Phật chẳng hoại
không; không chẳng hoại tất cả pháp Phật. Tức đây là tất cả pháp Phật, đây là
không. Thí như hư không chẳng hoại hư không. Cõi hư không nội chẳng hoại cõi hư
không ngoại. Cõi hư không ngoại chẳng hoại cõi hư không nội.
Như vậy Thiện Hiện! Sắc chẳng hoại
không, không chẳng hoại sắc; thọ, tưởng, hành, thức chẳng hoại không, không
chẳng hoại thọ, tưởng, hành, thức. Vì sao? Vì các pháp như vậy đều không có tự
tánh, không thể phân biệt. Tức đây là không, đây là bất không. Như vậy, cho đến
tất cả pháp Phật chẳng hoại không, không chẳng hoại tất cả pháp Phật. Vì sao?
Vì các pháp như vậy đều không có tự tánh, không thể phân biệt. Tức đây là
không, đây là bất không.
(Bồ đề không hai, không hành hai
tướng, không phân biệt)
Bấy giờ, cụ thọ Thiện Hiện bạch
Phật:
- Bạch đức Thế Tôn! Nếu tất cả pháp
đều bản tánh không, hoàn toàn không sai khác, thì các đại Bồ tát trụ nơi nào để
hướng đến Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề? Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề của chư Phật
không có hai hành tướng. Do chẳng có hai hành tướng nên có thể chứng Vô Thượng
Chánh Đẳng Bồ đề. Cúi xin đức Thế Tôn vì con mà giảng nói.
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Đúng vậy! Đúng như
ngươi nói! Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề của chư Phật không có hai hành tướng. Do
chẳng có hai hành tướng nên có thể chứng Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Vì sao? Vì
Bồ đề không hai, không phân biệt. Nếu đối với Bồ đề, mà phân biệt, hành hai
tướng thì nhất định chẳng thể chứng được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Thiện Hiện nên biết! Các đại Bồ
tát đối với Bồ đề chẳng hành hai tướng, cũng chẳng phân biệt; đều không trụ mà
phát tâm hướng đến Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề. Đối với tất cả pháp, các đại Bồ
tát chẳng hành hai tướng, cũng chẳng phân biệt, cũng không có sở hành thì có
thể chứng được sở cầu Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Thiện Hiện nên biết, Vô Thượng Chánh
Đẳng Bồ đề mà Bồ tát mong cầu, chẳng hành hai tướng năng chứng được. Các đại Bồ
tát có bao Bồ đề đều vô sở hành. Nghĩa là chẳng hành đối với sắc; cũng chẳng
hành đối với thọ, tưởng, hành, thức. Như vậy, cho đến chẳng hành nơi tất cả
hạnh Bồ tát, cũng chẳng hành nơi chư Phật Vô thượng Chánh đẳng Bồ đề. Vì sao?
Vì các đại Bồ tát có bao Bồ đề, chẳng duyên danh thân, chấp ngã và ngã sở.
Nghĩa là chẳng nghĩ nay: Ta hành nơi sắc; ta hành nơi thọ, tưởng, hành, thức.
Như vậy, cho đến chẳng nghĩ này: Ta hành nơi tất cả hạnh Bồ tát, ta hành nơi chư
Phật Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Lại nữa Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
có bao Bồ đề, chẳng thủ nên hành, chẳng xả nên hành.
Cụ thọ Thiện Hiện bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Nếu các đại Bồ tát
có bao Bồ đề, chẳng thủ nên hành, chẳng xả nên hành. Vậy, các đại Bồ tát có bao
Bồ đề sẽ hành ở đâu?
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Ý ngươi nghĩ sao?
Hóa thân của Như Lai có bao Bồ đề sẽ hành ở đâu? Vì thủ nên hành, hay vì xả nên
hành?
Thiện Hiện đáp:
- Không. Bạch Thế Tôn. Hóa thân của
Như Lai thật vô sở hữu. Làm sao có thể nói có bao Bồ đề, có hành xứ hoặc thủ,
hoặc xả!
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Ý ngươi nghĩ sao?
Bồ đề trong mộng của các A la hán sẽ hành ở đâu? Vì thủ nên hành, hay vì xả nên
hành?
Thiện Hiện đáp:
- Không. Bạch Thế Tôn. Các A la hán
đã dứt hẳn các lậu; hôn trầm, thụy miên, chướng cái, triền phược đều đã diệt
sạch, tuyệt đối không có mộng, làm sao có Bồ đề trong mộng, có hành xứ, hoặc
thủ, hoặc xả!
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Đúng vậy! Đúng như
ngươi nói! Các A la hán tuyệt đối không có mộng; hôn trầm, thụy miên, phân biệt
không còn. Các đại Bồ tát hành sâu Bát Nhã có bao Bồ đề cũng lại như vậy, chẳng
thủ nên hành, chẳng xả nên hành, hoàn toàn không có hành xứ, vì thấu đạt bản
tánh không của tất cả pháp.
Cụ thọ Thiện Hiện bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Nếu các đại Bồ tát
hành sâu Bát Nhã, có bao Bồ đề chẳng thủ nên hành, chẳng xả nên hành, hoàn toàn
không có hành xứ(chỗ hành), nghĩa là không hành nơi sắc; cũng không hành
nơi thọ, tưởng, hành, thức; như vậy cho đến không hành nơi tất cả pháp Phật,
thì há chẳng phải các đại Bồ tát vì muốn làm lợi ích cho các hữu tình, nên
chẳng hành bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật; chẳng hành nội không cho đến vô
tánh tự tánh không; chẳng hành chơn như cho đến cảnh giới bất khả tư nghì; nói
rộng ra, chẳng hành tất cả pháp Phật chẳng hành Nhất thiết trí trí; chẳng trụ
thần thông thù thắng của Bồ tát, thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật mà
được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề sao?
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
có bao Bồ đề, tuy không có hành xứ, nhưng các đại Bồ tát vì muốn làm lợi ích
cho các hữu tình nên phải hành bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật; như vậy
cho đến phải hành Nhất thiết trí, Đạo tướng trí, Nhất thiết tướng trí; phải trụ
thần thông thù thắng của Bồ tát, thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật thì
mới chứng được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Cụ thọ Thiện Hiện bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Nếu đại Bồ tát hành
sâu Bát Nhã có bao Bồ đề chẳng thủ nên hành, chẳng xả nên hành đều không chỗ
hành. Nghĩa là chẳng hành nơi sắc, cũng chẳng hành nơi thọ tưởng hành thức. Như
vậy, cho đến chẳng hành Bồ tát hạnh, cũng chẳng hành nơi chư Phật Vô Thượng
Chánh Đẳng Bồ đề, chẳng phải đại Bồ tát vì muốn nhiêu ích các hữu tình, mà
chẳng hành bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật. Chẳng hành nội không cho đến vô
tánh tự tánh không. Chẳng hành chơn như cho đến bất tư nghì giới. Chẳng hành
khổ tập diệt đạo Thánh đế. Chẳng hành bốn niệm trụ cho đến tám Thánh đạo chi.
Chẳng hành bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn vô sắc định. Chẳng hành tám giải
thoát cho đến mười biến xứ Chẳng hành không, vô tướng, vô nguyện giải thoát
môn. Chẳng hành năm nhãn, sáu thần thông. Chẳng hành Như Lai mười lực cho đến
mười tám pháp Phật bất cộng. Chẳng hành pháp vô vong thất, tánh hằng trụ xả.
Chẳng hành Nhất thiết trí, Đạo tướng trí, Nhất thiết tướng trí. Chẳng trụ Bồ tát
thần thông thù thắng, thành thục hữu tình nghiêm tịnh cõi Phật, mà được Vô
Thượng Chánh Đẳng Bồ đề?
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Các đại Bồ tát có
bao Bồ đề, tuy không có chỗ hành, nhưng các đại Bồ tát vì muốn làm lợi ích cho
các hữu tình nên phải trụ bố thí cho đến Bát nhã Ba la mật, tu lâu dài cho đến
viên mãn; như vậy cho đến phải trụ Nhất thiết trí, Đạo tướng trí, Nhất thiết
tướng trí, tu lâu dài cho đến viên mãn; phải trụ thần thông thù thắng của Bồ
tát, thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật, tu lâu dài cho đến viên mãn thì
mới chứng được Vô thượng Bồ đề.
Thiện Hiện nên biết! Nếu các đại Bồ
tát tu các căn lành chưa được viên mãn đầy đủ thì chẳng bao giờ đắc được Vô
Thượng Chánh Đẳng Bồ đề mà mình mong cầu.
Thiện Hiện nên biết! Nếu các đại
Bồ tát muốn chứng được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề thì phải trụ bản tánh không
của sắc; phải trụ bản tánh không của thọ, tưởng, hành, thức; như vậy cho
đến phải trụ bản tánh không của tất cả pháp Phật; phải trụ bản tánh không của
tất cả pháp; phải trụ bản tánh không của tất cả hữu tình; phải tu bố thí cho
đến Bát nhã Ba la mật cho được viên mãn; như vậy, cho đến phải tu Nhất thiết
trí, Đạo tướng trí, Nhất thiết tướng trí, làm cho được viên mãn; phải tu thần
thông thù thắng của Bồ tát, thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật làm cho
được viên mãn rồi, thì mới chứng được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề.
Thiện Hiện phải biết: Tất cả pháp
này lý bản tánh không và các hữu tình lý bản tánh không rất cực vắng lặng,
không có chút pháp năng tăng năng giảm, năng sanh năng diệt, năng đoạn năng
thường, năng nhiễm năng tịnh, năng đắc quả năng hiện quán.
Thiện Hiện nên biết! Các đại Bồ tát
nương vào thế tục nên nói tu Bát nhã Ba la mật, như thật liễu tri bản tánh
không rồi, chứng được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề mà chẳng nương vào thắng
nghĩa. Vì sao? Vì trong chơn thắng nghĩa không có sắc có thể đắc; cũng không có
thọ, tưởng, hành, thức có thể đắc. Như vậy, cho đến không có tất cả pháp Phật
có thể đắc.
Thiện Hiện! Các pháp như thế đều
nương ngôn thuyết thế tục thi thiết, chẳng nương thắng nghĩa.
(Hành Bồ đề mà chẳng đắc Bồ đề)
Này Thiện Hiện! Các đại Bồ tát hành
sâu Bát nhã Ba la mật, từ sơ phát tâm, tuy rất dũng mãnh vì các hữu tình mà
hành hạnh Bồ đề, nhưng đối với tâm này đều không có chỗ đắc; đối với các hữu
tình cũng không có chỗ đắc; đối với đại Bồ đề cũng không có chỗ đắc; đối với
Phật, Bồ tát cũng không có chỗ đắc. Vì tất cả pháp, tất cả hữu tình đều chẳng
thể đắc được.
Bấy giờ cụ thọ Thiện Hiện bạch Phật:
- Bạch Thế Tôn! Nếu tất cả pháp hoàn
toàn vô sở hữu, đều không thể đắc thì vì sao đại Bồ tát hành hạnh Bồ đề? Vì sao
đắc được Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề mà mình mong cầu? Ai hành hạnh Bồ đề? Ai
chứng đắc?
Phật bảo:
- Thiện Hiện! Ý ngươi nghĩ sao? Vào
thời gian trước đây, ngươi nương vào đâu để đoạn trừ các cõi, đoạn trừ các phiền
não, được căn vô lậu; trụ định vô gián, được quả Dự lưu cho đến quả Nhất lai,
Bất hoàn, A la hán. Vào thời gian ấy, ngươi có thấy có hữu tình, hoặc có tâm,
hoặc có đạo, hoặc có các đạo quả, có chứng đắc không?
Thiện Hiện đáp:
- Không! Bạch Thế Tôn!
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Nếu lúc ấy, ngươi
nương vào đâu để đoạn trừ các cõi, đoạn các phiền não, được căn vô lậu; đối với
hữu tình, tâm, đạo và đạo quả đều không có chỗ đắc thì vì sao nói đắc quả A la
hán được?
Thiện Hiện đáp:
- Bạch Thế Tôn! Con nương thế tục mà
nói, chứ chẳng nương thắng nghĩa.
Phật bảo:
- Này Thiện Hiện! Đúng vậy! Đúng như
ngươi nói! Các đại Bồ tát cũng lại như vậy, nương vào thế tục mà nói hành
đạo Bồ đề và đắc Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, chẳng nương vào thắng nghĩa
vậy.
Thiện Hiện nên biết! Vì nương vào
thế tục nên giả nói có sắc, thọ, tưởng, hành, thức; như vậy cho đến vì
nương vào thế tục nên giả nói có tất cả pháp Phật; vì nương vào thế tục nên giả
nói có hữu tình, Bồ tát và chư Phật, chẳng nương vào thắng nghĩa.
Thiện Hiện nên biết! Các đại Bồ tát
không thấy có pháp đối với Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, có tăng, có giảm, có
ích, có tổn. Vì tất cả pháp đều bản tánh không.
Thiện Hiện nên biết! Đối với tất cả
pháp, các đại Bồ tát quán bản tánh không, còn chẳng thể được, huống nữa là sơ
phát tâm mà có thể đắc. Tối sơ phát tâm còn chẳng thể được, huống nữa là tu bố
thí cho đến Bát nhã Ba la mật mà có thể được; huống nữa là trụ nội không
cho đến vô tánh tự tánh không mà có thể được; huống nữa là trụ chơn như cho đến
cảnh giới bất khả tư nghì mà có thể được; huống nữa là trụ Thánh đế khổ, tập,
diệt, đạo mà có thể được; huống nữa là tu bốn niệm trụ cho đến tám chi Thánh
đạo mà có thể được; huống nữa là tu bốn tĩnh lự, bốn vô lượng, bốn định vô sắc
mà có thể được; tu tám giải thoát cho đến mười biến xứ; tu pháp môn giải thoát
không, vô tướng, vô nguyện mà có thể được; huống nữa là tu Như Lai mười lực cho
đến mười tám pháp Phật bất cộng; tu pháp không quên mất, tánh luôn luôn xả mà
có thể được; huống nữa là tu Nhất thiết trí, Đạo tướng trí, Nhất thiết tướng
trí; tu tất cả Bồ tát hạnh cho đến Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề mà có thể được.
Thiện Hiện! Các đại Bồ tát đối với
sở tu, trụ được tất cả Phật pháp nếu có sở đắc, thì không lẽ ấy. (Q.474, ĐBN)
Như vậy Thiện Hiện! Các đại Bồ tát
hành sâu Bát Nhã, phương tiện tu Bồ đề hạnh, chứng đắc Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ
đề, lợi lạc hữu tình thường không gián đoạn.
Thích nghĩa:
(1). Bản tánh không: Phẩm “Biện Đại Thừa” quyển 51, tập 3; phẩm “Tam Ma Địa”
quyển 417, Hội thứ II và phẩm “Thiện Hiện”
quyển 488, Hội thứ III, ĐBN do Ngài Huyền
Trang dịch, định nghĩa “bản tánh không” như sau:
Thiện Hiện bạch Phật: “Bạch Thế
Tôn! Thế nào là bản tánh không?
Phật dạy: Thiện Hiện! Bản tánh nghĩa
là bản tánh của tất cả pháp, hoặc tánh của pháp hữu vi, hoặc tánh của pháp vô
vi, đều chẳng phải Thanh văn làm ra, chẳng phải Độc giác làm ra, chẳng phải Bồ
tát làm ra, chẳng phải Như Lai làm ra, cũng chẳng phải ai khác làm ra. Bản
tánh này gắn liền với cái không của bản tánh. Vì sao? Vì chẳng phải thường,
chẳng phải hoại, bản tánh là như vậy. Thiện Hiện! Đó là bản tánh không”.
Định nghĩa này quá tổng quát, khó
nắm.
Thiền sư DT. Suzuki định nghĩa khái
quát bản tánh không, như sau: “Prakriti (bản tánh) là cái làm cho lửa nóng và
nước lạnh, nó là bản chất nguyên sơ của mỗi vật thể cá biệt. Khi nói rằng nó
Không, có nghĩa không có Tự ngã (Atman) bên trong nó để tạo ra bản chất nguyên
sơ của nó, và ý niệm đích thực về bản chất nguyên sơ là một ý niệm Không. Chúng
ta đã ghi nhận rằng không có tự ngã cá biệt nơi hậu cứ của cái chúng ta coi như
vật thể cá biệt, bởi vì vạn hữu là những sản phẩm của vô số nhân và duyên và
chẳng có gì đáng gọi một bản chất nguyên sơ nó độc lập, đơn độc, tự hữu. Tất cả
là Không triệt để và nếu thật sự có thứ bản chất nguyên sơ nào đó, thì bằng
cách nào cũng vẫn là Không”.
(2). Hành xứ: (行處) Chỗ hành, đối tượng của sự tu hành quán tưởng.
(3). Hành tướng: (行相) Chỉ cho tác dụng nhận thức hoặc trạng thái của
bóng dáng ảnh hiện trong tâm và tâm sở. Về danh từ Hành tướng, giữa tông Câu xá
và tông Duy thức có sự giải thích khác nhau. Tông Câu xá chủ trương tâm có thể
trực tiếp duyên theo cảnh ngoài tâm, nên cho tâm và tâm sở là năng duyên, cho
cảnh ngoài tâm là sở duyên. Khi duyên cảnh, cảnh hiện ra trong tâm và tâm sở
tức là hành tướng. Câu xá luận ký quyển 1 phần cuối (Đại 41, 26 hạ), nói: Hành
tướng nghĩa là thể của tâm và tâm sở thanh tịnh, khi đối trước cảnh không có
tác ý, nhậm vận tự nhiên mà hiện ra hình tượng, giống như ao nước trong, tấm
gương sáng, các hình bóng đều hiện rõ . Cũng Câu xá luận ký quyển 4 còn tiến
thêm bước nữa mà nói rõ rằng: Hành nghĩa là hành giải, như tác dụng liễu biệt;
Tướng nghĩa là tướng mạo, như hình tượng, cho nên lấy tướng mạo của sự vật được
liễu biệt làm hành tướng. Nhưng tông Duy thức thì cho rằng tâm không thể trực
tiếp duyên theo cảnh bên ngoài, mà tất cả ảnh tượng đều hiển hiện trong tâm và
tâm lấy đó làm sở duyên, rồi sinh khởi tướng năng duyên. Tức là trong tâm có 2
tướng năng duyên và sở duyên. Tướng năng duyên gọi là kiến phần, tướng sở duyên
gọi là tướng phần. Kiến phần chính là hành tướng thuộc về tác dụng nhận thức
chứ không phải hình ảnh sự vật. Cho nên, nói theo quan điểm của tông Duy thức,
cái mà tông Câu xá gọi là hành tướng thực ra là hành tướng tướng phần, khác xa
với hành tướng kiến phần của tông Duy thức. Thành Duy thức luận thuật ký quyển
3 (Đại 43, 318 hạ), nói: Tiểu thừa cho rằng ngoài tâm có cảnh và lấy đó làm sở
duyên; vì Đại thừa không chủ trương ngoài tâm có cảnh nên lấy hành tướng của
Tiểu thừa làm tướng phần của Đại thừa. Đại thừa cho tâm có thể tự duyên nên lập
riêng phần tự thể và lấy đó làm cảnh, vì vậy gọi kiến phần là hành tướng. [X.
luận Thành duy thức Q.2; luận Nhập a tỳ đạt ma Q. hạ; Thành
duy thức luận chưởng trung xu yếu Q. thượng, Q. hạ; Câu xá
luận yếu giải Q.1]. - Tự điển Phật Quang.
Lược giải:
Phải nói tất cả giáo pháp của phẩm
“Thật Tế” này được xem là tuyệt đỉnh của Bát Nhã. Vì thật tế với chân như hay
pháp giới chỉ là một. Chúng ta cũng nhiều lần phát biểu người nào thâm hiểu
chân như được xem như là giác ngộ. Vì vậy, mới nói giáo pháp của phẩm này hết
sức khó khăn. Phật phải đứng trên cái nhìn của Thắng nghĩa đế để thuyết giảng
phẩm này. Chỉ riêng phần đầu của phẩm “Thật Tế” nói về chúng sanh tế (hay hữu
tình tế) ngang đồng với thật tế, chúng tôi phải mất cả tuần lễ tư duy mới dám
đặt bút, nhưng cũng chẳng tự tín lắm. Chúng tôi phải đứng trên cả hai lập
trường Tục đế và Thắng nghĩa đế để giải thích các giáo lý trong phẩm này.
Phẩm “Thật tế” tương đương với phẩm “Bất
Khả Động” phần cuối quyển 386 cho đến phần đầu quyển 390, Hội thứ I, ĐBN đã
trình bày chi tiết, nên chúng tôi lặp lại một lần nữa ở đây, xin quý vị theo
dõi:
Đây là một đoạn Kinh rất dễ lẫn lộn
nhất từ cách dịch cho đến cách dùng danh từ. Sau khi tham khảo nhiều bản dịch,
chúng tôi dùng phẩm “Thật Tế” quyển thứ 28, Kinh MHBNBLMĐ tương đương
với phẩm “Bất Khả Động” của ĐBN phù hợp với bản gốc bằng chữ Hán trong
Hoavouu.com, ghi lại cuộc đối thoại giữa Ngài Tu Bồ đề và đức Phật, để mở đầu
cho phần chiết giải này:
Ngài Tu
Bồ Đề bạch đức Phật: “Bạch đức Thế Tôn! Nếu chúng sanh rốt ráo bất khả đắc thì
Bồ Tát vì ai mà thực hành Bát nhã Ba la mật?”.
Đức Phật
bảo Ngài Tu Bồ Đề: “Bồ Tát vì thật tế (1) mà hành Bát nhã Ba la mật.
Này Tu Bồ
Đề! Nếu thật tế cùng chúng sanh tế (2) dị biệt thì Bồ Tát chẳng hành Bát nhã Ba la mật. Nhưng vì thật tế,
chúng sanh tế chẳng dị biệt nên đại Bồ Tát vì lợi ích chúng sanh mà hành Bát
nhã Ba la mật.
Lại nữa,
này Tu Bồ Đề! Lúc hành Bát nhã Ba la mật, đại Bồ Tát vì chẳng phá hoại thật tế
mà kiến lập chúng sanh trong thật tế.
- Bạch
Thế Tôn! Nếu thật tế tức là chúng sanh tế thì đại Bồ Tát kiến lập thật tế ở nơi
thật tế. Nếu kiến lập thật tế ở nơi thật tế có nghĩa là kiến lập tự tánh ở nơi
tự tánh. Nhưng chẳng thể kiến lập tự tánh nơi tự tánh. Bạch Thế Tôn! Tại sao lúc hành Bát nhã
Ba la mật, đại Bồ Tát kiến lập chúng sanh nơi thật tế?
- Này Tu
Bồ Đề! Thật tế chẳng thể kiến lập thật tế, tự tánh chẳng thể kiến lập tự
tánh. Nay đại Bồ Tát lúc hành Bát nhã Ba la mật vì sức phương tiện nên kiến lập
chúng sanh ở thật tế. Thật tế chẳng khác chúng sanh tế. Thật tế cùng chúng sanh
tế không hai, không khác.
- Bạch
Thế Tôn! Những gì là sức phương tiện của đại Bồ Tát? Dùng sức phương tiện ấy,
đại Bồ Tát lúc hành Bát nhã Ba la mật kiến lập chúng sanh ở thật tế, cũng chẳng
phá hoại tướng thật tế?”.
Đoạn Kinh này không khác với các
đoạn Kinh được dịch trong TuvienQuangduc.com, hay bản dịch đã củ soát trong
Quang duc.com. Sở dĩ, chúng tôi dùng đoạn Kinh này là vì chúng tôi thấy các từ
trong đoạn Kinh này hợp với nguyên bản bằng chữ Hán và dễ hiểu hơn.
Thật tế và chúng sanh tế:
1- Cái thấy biết của người chưa chứng ngộ (tức nói
theo Tục đế):
Tri kiến của mỗi người về nhân sinh và vũ trụ khác nhau
hay nói theo thuật ngữ ngày nay gọi chung tri kiến đó là văn hóa. Thứ
văn hóa (bao gồm khoa học kỹ thuật, văn chương,
mỹ thuật, luân lý, đạo đức, thói quen tập tục cũng như quan
điểm sống v.v...) của mỗi cá nhân đều khác nhau tùy theo hoàn cảnh
sống và sự thâu thập hay học hỏi của mỗi cá nhân đó.
Người ít học, quê mùa thì có văn hóa thấp; người thông
minh, lanh lợi, chịu khó học hỏi thâu lượm có văn hóa cao hơn. Ta có thể biểu
thị văn hóa của mỗi phần tử đó trong xã hội bằng những vòng tròn khác nhau: Các
vòng tròn đều có giới hạn của nó: Vòng tròn
nhỏ tiêu biểu cho người ít học và vòng tròn lớn tiêu biểu cho người học rộng
hiểu nhiều. Giới hạn của các vòng tròn
lớn nhỏ đó có thể xem là “biên tế tri
thức” của mỗi người. Danh từ tri thức có thể xem là
sự hiểu biết của mỗi cá nhân mà thiền ngữ thường gọi là kiến văn giác tri( thấy nghe
hay biết), cái giác tri của hữu sư trí, lượm lặt
từ ngoài vào.
Hai vòng tròn có thể lớn hay nhỏ(hình 1), rộng hay hẹp tùy theo
kiến thức, có thể tiếp xúc ở một điểm(hình 2) hay
nhiều điểm(hình 3). Điểm giao thoa duy nhất này là chỗ
gặp gỡ của hai tư tưởng tương đồng (tương đồng ở một điểm mà thôi).
Hai vòng tròn cũng có thể giao nhau ở nhiều điểm (chỗ tiếp xúc
của hai vòng tròn chập vào nhau). Nếu chỗ gặp gỡ của
giao điểm càng lớn, thì tư tưởng tương đồng càng nhiều, càng rộng. Và cũng có
thể vòng tròn nhỏ nằm gọn trong vòng tròn lớn (hình 4), nhưng chắc chắn
cả hai vòng tròn
không thể chập khít lên nhau và đồng tâm với nhau, trừ trường
hợp các chư Như Lai.
Chỗ mà hai vòng tròn không tiếp xúc với nhau (không chập lên
nhau) đó là chỗ sai biệt tư tưởng của hai cá thể. Sự sai biệt trở thành
tất nhiên trong thế giới Tục đế này. Giới hạn
của các tư tưởng tương đồng và dị biệt đó có thể tạm gọi là biên tế tri kiến
của hữu tình gọi là chúng sanh tế trong thế
giới đa thù đa dạng này. Đó là quan niệm của cái nhìn của
của chúng sanh hay gọi là Tục đế.
2- Cái thấy biết của bậc chứng ngộ Bát Nhã (tức nói
theo Thắng nghĩa đế):
Chư Phật, chư Bồ tát do sự tu tập và hành trì các diệu
pháp chứng Bát Nhã Trí, nên thấy biết được cái bản thể rốt
ráo chân thường của vạn pháp như nhau nên bảo là chứng
được giới hạn chung cùng của hết thảy
thực tại, gọi là thật tế. Ngộ rồi thì
tri kiến như nhau, nên nói thật tế tức chân như, pháp giới, pháp tánh,
pháp trụ v.v... như nhau không khác. Nói theo
Thắng nghĩa đế (Chân đế), vì chân như hay thật tế chỉ là một.
“Biên tế của Thực tại”, bhùta: Thực (thực tại), và koti: Tế
(biên tế). Không phải chiết tự là như thế, nhưng chư Phật bằng Phật
nhãn (đồng hóa với trí Bát Nhã, tiêu biểu
bằng con mắt thứ ba giữa trán) soi thấy cái biên tế thực tại tuyệt đối của mọi
vạn hữu không ngoài
bản tánh Không. Bản tánh Không chính là cái biên tế tuyệt đối, cùng đích
của hết thảy thực tại. Thật tế (Bhutakoti) cũng là một từ ngữ
khác chỉ cho Tuyệt Đối. Vậy thật tế tức bản tánh Không và
bản tánh Không tức là thật tế. (3)
Cái thấy biết của chư Phật với chư Phật đối với mọi vật
thể trần gian là bình đẳng. Cái thấy biết
trong sát na chứng ngộ của chư Phật rộng lớn như hư
không, không có biên giới, không có tiền tế, không có trung tế, không có hậu
tế, vô giới hạn... tạm gọi là thật tế. Biên tế của Phật này không khác với
biên tế của Phật kia hay nói khác biên tế của tất cả chư Phật không hai không
khác.
Cái thấy biết của chúng sanh do nghiệp dư nói theo đạo
Phật hay do hoàn cảnh huân tập nói theo tục đế, biểu hiện bằng
những vòng tròn có giới hạn lớn nhỏ khác nhau, tạm gọi là chúng sanh
tế như diễn tả trên.
Sự phân biệt giữa thật tế và chúng sanh
tế là do chúng sanh sống trong mê muội, còn chư Bồ tát, chư
Phật cũng là chúng sanh, nhưng khác với
chúng sanh là giác ngộ nên được gọi là hữu tình
giác ngộ. Do đâu mà chư Bồ tát chư Phật giác ngộ, vì chư Bồ tát
chư Phật không còn phân biệt chấp trước nữa, tâm như như bất động nên nhìn thấy
muôn sự muôn vật trong chân như thật tướng (bhùtatathatà) của nó hay nói
khác là nhìn thấy biên tế tột cùng của thực tại nên
nói là chứng thật tế.
Nếu hữu tình có cái thấy biết cùng đích trên hết thảy mọi thực tại như chư Phật
thì hữu tình không còn là hữu tình nữa. Vì chân như,
pháp giới, pháp tánh, pháp trụ, pháp vị, tánh không, thật tướng, Như lai tạng,
pháp thân, Phật tính, tự tính thanh tịnh thân, nhất tâm, cảnh giới hư không,
cảnh giới đoạn, cảnh giới ly, cảnh giới diệt, cảnh giới vô tánh, cảnh giới vô
tướng, cảnh giới vô tác, cảnh giới vô vi, cảnh giới an ổn, cảnh giới tịch tịnh,
cảnh giới Niết bàn, bổn vô, bản thể, thật tế, v.v… của hữu tình và chư Phật đều không hai,
không khác. Bổn thể(4) tức Lý và hiện thực(5) tức Sự chỉ là một, trong một thế giới
mà ở đó tất cả các pháp hoàn toàn dung
hợp. Phàm phu
trong cõi mê cũng có khả năng thể hiện cảnh giới mà chư Phật giác
ngộ, trong đó hiện tượng tức thực tại, sai biệt
tức bình đẳng, nghĩa là “thật tế cũng
đồng nghĩa với chúng sanh tế” vì phàm phu (trong cõi
mê) cũng có khả năng kiến lập cảnh giới tối cao (cõi ngộ) như chư Phật, nếu chứng
được chân như thật tướng của tất cả pháp.
Trên thực tế, cảnh giới mà chư Phật đạt được là do tu
tập Bát nhã Ba la mật trong nhiều kiếp... không ai có
thể kiến lập cho chư Phật và khi chư vị chứng
đắc giác ngộ cũng không thể kiến lập cho chúng hữu tình. Chỉ có hữu tình, không ai khác
hơn hữu tình tự kiến chiếu vào tự tánh, vươn lên trong
ánh sánh giác ngộ để chứng lấy thật tế. Đó là đứng về thế tục mà nói.
Nhận thức trên là kết quả do chúng sanh phân biệt nên lúc nào cũng thấy
thế giới phân hai có mê là có ngộ, có chúng sanh là có Phật, có Tục đế là có
Thắng nghĩa đế v.v... Vì vậy, Bát Nhã lúc nào cũng chỉ cho chúng sanh thấy hai
chiều đối lập để chúng sanh tự tìm lấy lối thoát giữa những bế tắt đó. Còn chư
Phật chư Bồ tát vượt qua và vượt trên cả hai nên không còn ngăn ngại.
Nhưng, Phật với cái nhìn bao dung khi nói hữu tình tâm đồng tâm Phật,
cảnh giới của hữu tình đồng với cảnh giới Phật, thật tế chẳng khác hữu tình tế.
Phần “Mạn Thù Thất lợi”(6), quyển 574, Hội thứ VII, ĐBN. Mạn Thù bạch
Phật:
- “Bạch Thế tôn! Hữu tình tâm đồng tâm Phật,
tánh chẳng nghĩ bàn ư?
Phật bảo Mạn Thù Thất Lợi:
- Đồng Tử! Như vậy, như ngươi đã nói. Vì sao? Vì Phật,
hữu tình, tâm và tất cả pháp thảy đều bình đẳng chẳng nghĩ bàn vậy”.
Đó là cái thấy của Thắng nghĩa đế. Vì trong Thắng
nghĩa đế không có phân biệt. Tất cả đều cùng một Phật tánh, bản hữu như nhau
nên nói sanh ra từ bào thai của vũ trụ hay cùng trong một Như Lai tạng vì cùng
là anh em với nhau.
Kinh Văn Thù Sư Lợi Sở Thuyết Ma Ha Bát
nhã Ba la mật (7), thuộc
phần “Mạn Thù Thất Lợi”, Hội thứ VII, Phật hỏi:
- “Mạn Thù Thất Lợi! Sao gọi là thật tế?
- Bạch Thế Tôn! Thật tế phải biết đó là ngụy thân (thân hư giả).
- Mạn Thù Thất Lợi! Vì sao ngụy thân được gọi là thật tế?
- Bạch Thế Tôn! Thật tế không đến không đi,
chẳng chơn chẳng ngụy, tướng thân chẳng thân đều chẳng thể được. Ngụy thân cũng
vậy, vậy nên ngụy thân tức là thật tế".
Phật lại hỏi Mạn Thù:
- “Muốn chứng quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, ngươi phải quán nghĩa
nào?
Mạn Thù Thất Lợi thưa:
- Bạch Thế Tôn! Đối với quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, con còn không
có trụ tâm, huống hồ muốn chứng. Đối với Bồ đề con không mong cầu chứng đắc. Vì
sao? Vì Bồ đề tức là con, con tức là Bồ đề thì cầu làm gì?
Phật dạy:
- Đồng tử! Hay thay! Ngươi đã nói được nghĩa lý sâu xa một cách hoàn
hảo. Đời trước ông gieo trồng nhiều căn lành với các đức Phật, phát đại nguyện
lâu dài, thường nương vào vô đắc, tu hành các phạm hạnh thanh tịnh.
Mạn Thù Thất Lợi liền bạch Phật:
- Nếu kẻ đối các pháp có sở đắc nên nương vô
sở đắc tu phạm hạnh thanh tịnh. Con đều chẳng thấy có pháp khả đắc hay bất khả
đắc, làm sao nói được năng nương vô đắc tu phạm hạnh thanh tịnh?”
“Bồ đề tức là con”, điều đó có nghĩa là Mạn Thù thường
nương vào vô đắc tu phạm hạnh mà đắc Bồ đề. Nhưng Mạn Thù lại phủi: Con chẳng
thấy có pháp khả đắc hay bất khả đắc, làm sao nói được
năng nương vô đắc tu phạm hạnh thanh tịnh mà được Bồ đề. Đó là cái thấy của bậc
Thánh, cái thấy của Thắng nghĩa đế. Vì Mạn Thù Thất Lợi tên khác của Văn Thù Sư
Lợi, một cổ Phật giúp Phật Thích Ca Mâu Ni giáo hóa chúng sanh ở Diêm Phù đề
này.
Tất cả dẫn chứng trên cốt thâu vào một mối: Khi thâm
nhập Bát Nhã rồi thì không phân biệt phàm Thánh, thật tế hay chúng sanh tế. Tất
cả đều bình đẳng như như nằm trong cùng một pháp giới, cũng gọi là chân như,
pháp tánh, thật tế v.v...
Để dẫn chứng cho luận giải này tôi lấy một đoạn Kinh
trong phẩm “Các Tướng Bình Đẳng”, quyển 384, ĐBN làm thí dụ: “Tất cả
pháp là pháp giới. Tất cả pháp đều nhập vào pháp giới. Như Lai dù có ra
đời, hoặc chẳng ra đời, các pháp vẫn như vậy, đều nhập pháp giới, không có
tướng sai biệt, chẳng phải do Phật thuyết. Vì sao? Vì tất cả pháp thiện hoặc
pháp phi thiện, hoặc pháp hữu ký hoặc pháp vô ký, hoặc pháp hữu lậu hoặc pháp
vô lậu, hoặc pháp thế gian hoặc pháp xuất thế gian, hoặc pháp hữu vi hoặc pháp
vô vi, đều nhập pháp giới tánh không, vô tướng, vô vi. Cho nên, đại Bồ tát
khi tu hành Bát Nhã, muốn học pháp giới, nên học tất cả pháp. Nếu học tất cả
pháp tức là học pháp giới. Nếu phân biệt pháp tức là phá hoại pháp”.
Như vậy, pháp giới gồm cả Chân như, Pháp giới, Pháp tánh, Bất hư vọng
tánh, Bất biến dị tánh, Bình đẳng tánh, Ly sanh tánh, Pháp định, Pháp trụ, thật
tế…Chúng sanh tế cũng phải thâu gọn trong đó, vì tất cả pháp đều là pháp giới.
Tất cả pháp đều nhập vào pháp giới, bình đẳng không hai không khác. Đó là cái
nhìn của Thắng nghĩa đế trong tinh thần lạc quan của Bát Nhã, tất cả đều bình
đẳng như như, tất cả đều là anh em với nhau trong cùng bào thai của Như Lai
tạng nên nói thật tế tức chúng sanh tế (hay hữu tình tế) không hai không khác.
Chúng tôi chỉ giảng luận được như thế, không hơn không kém!
Đó là luận về phần đầu của phẩm “Thật Tế” của Hội thứ II. Phần sau của
phẩm này nói về bản tánh không, giống như phẩm “Bất Khả Động” của Hội
thứ I, xin Quý vị có thể quay lại tham khảo, nếu muốn.(8)
Thích nghĩa cho phần lược giải này:
(1). Bản dịch ĐBN của HT Thích Trí
Nghiêm trong Tuvienquangduc.com dùng từ thật tế, bản
dịch của cùng một tác giả nhưng được
củ soát trong thuvienhoasen.org dịch là Niết bàn. Nguyên bản bằng chữ
Hán trong hoavouu.com âm là thật tế (實際). Chúng
tôi dùng từ thật tế, vì từ này cũng được HT
Thích Trí Tịnh dùng để dịch Kinh MHBNBLMĐ, tức là Kinh Đại Bát Nhã do Phật
thuyết ở Hội thứ II cũng còn gọi là đại phẩm như nhiều lần giải thích.
Thực tế hay thật tế là một trong
những từ khó giải thích nhất mà Bát Nhã thường lặp đi lặp lại nhiều lần. Tùy
các tông phái, tùy theo trình độ tu tập, công phu hành trì của mỗi cá nhân, mỗi
nhà, mỗi tông mà có những nhận định khác nhau về từ này. Trong văn chương Phật
học thường đặt từ này ngang hàng hay có thể thay thế với
các từ như chân như, pháp giới, pháp tánh, pháp định, pháp trụ, hư không giới,
bất tư nghì giới, Phật tánh, bình đẳng tánh, ly sanh tánh, như như, Niết bàn,
Như lai tạng v.v… như đã giải thích ở trên.
Từ điển Phật học Việt Anh - Minh
Thông giải thích Thật tế (S:
Bhùtakoti): Reality-limit. Chân thật tế cực, chỉ Niết bàn thật chứng lìa hẳn hư
vọng. Từ này được thích nghĩa nhiều lần ở các phẩm trước. Ở đây giải
thích này của từ điển Minh Thông rất phù hợp với các bản Việt dịch ĐBN, nên được nêu ra
để độc giả nắm vững vấn đề.
(2). Chúng sanh tế: Từ này được HT. Thích
Trí Tịnh dùng khi dịch Kinh Ma Ha Bát Nhã Ba La Mật Đa;
Tuvienquangduc.com dịch là hữu tình tế;
Quangduc.com cũng dịch là hữu tình tế, trong khi thuvienhoasen.org
dịch là cõi hữu tình; nguyên văn
bản chữ Hán trong hoavouu.com âm là hữu tình tế 有情際. Chúng tôi dùng cụm từ chúng sanh tế vì thuận tai
hơn.
Cái cùng đích biên tế của hết thảy
mọi thực tại gọi là thật tế, riêng con người thì gọi là chúng
sanh tế hay hữu tình tế. Cũng như nói chơn như
của chúng sanh thì gọi là chúng sanh như, thực tế của chúng sanh gọi là chúng
sanh tế. Trong phần lược giải trên đã giải thích
rộng rồi.
(3). Định nghĩa Thật tế này của
Thiền sư D.T. Suzuki trích từ Thiền luận III.
(4). Bản thể, bổn thể, bản chất (本體): Thông thường, các nhà triết học phương Tây giải
thích bản thể: Bản thể là cái tự nó tồn tại đích thực đối lập với hiện tượng.
Trong Phật giáo, danh từ pháp thể được dùng để diễn đạt ý nghĩ tương đồng như
thế, tức chỉ cái thể tính các pháp, hoặc những danh từ như bản chất các pháp,
bản tính, pháp tính, chân như v.v... là những dụng ngữ đồng loại. Trước thời
Phật giáo, người Ấn độ cổ đại nhận bản thể của vũ trũ là Phạm (Phạm: brahman),
bản thể của cá nhân là Ngã (Phạm: àtman) và cho rằng bản chất của Phạm và Ngã
là một (Phạm ngã nhất như). Về bản thể ngã của cá nhân, thì Phật giáo lập
thuyết Vô ngã, chủ trương hết thảy các pháp đều do mối quan hệ tương y tương hỗ
(nhân duyên) mà tồn tại; trong Phật giáo Đại thừa tư tưởng này còn triệt để hơn
nữa mà sản sinh tư tưởng không (Phạm:sùnya). Trong các phái thuộc Phật giáo Bộ
phái, có những phái như Độc tử, Pháp thượng, Chính lượng v.v... khẳng định sự
tồn tại của ngã thể chủ quan (phi tức phi ly uẩn ngã), cũng khẳng định các pháp
hiện tượng giới, các phái này thuộc tông Pháp ngã câu hữu (ngã pháp đều có).
Lại như Thuyết nhất thiết hữu bộ cho rằng, thể tính của vạn hữu là thường hằng
bất diệt suốt trong quá khứ, hiện tại và vị lai, đây tức là thuyết Tam thế thực
hữu, pháp thể hằng hữu (ba đời thực có, pháp thể hằng có), nhưng ở một mặt
khác, thì lại không thừa nhận sự tồn tại của Ngã, vì thế thuộc tông Ngã không
pháp hữu (ngã không pháp có). Còn các phái Kinh lượng, Hóa địa, Pháp tạng, Đại
chúng, Kê dận, Tây sơn trụ, Bắc sơn trụ v.v... thì chủ trương các pháp quá khứ
và vị lai không có thể tính, duy chỉ pháp hiện tại là thực có, đây tức là
thuyết Quá vị vô thể (quá khứ vị lai không có thể tính). Lại như Thuyết giả bộ,
thì không những chỉ nhận quá vị vô thể, mà ngay cả đối với các pháp hiện tại
cũng chủ trương có giả có thực. Theo Thuyết giả bộ nói, thì vạn hữu chia làm
năm uẩn, mười hai xứ, mười tám giới, trong đó năm uẩn là thực thể, nhưng mười
hai xứ, mười tám giới là những pháp sở y, sở duyên, thuộc pháp tích tụ, là có
giả, đây tức là thuyết Hiện pháp giả thực (pháp hiện tại có giả có thực). Ngoài
ra, Thuyết xuất thế bộ thì cho các pháp thế gian đều là có giả, duy chỉ pháp
xuất thế gian là có thực thể, đây tức là thuyết Tục vọng chân thực (tục đế vọng
chân đế thực). Nhất thuyết bộ thì chủ trương hết thảy vạn hữu, dù là pháp thế
gian hay xuất thế gian, đều chỉ có giả danh chứ không có thực thể, đây tức là
thuyết Chư pháp đãn danh (các pháp chỉ có cái tên). Vào giữa thế kỷ thứ IV Tây
lịch, Ha lê bạt ma (Phạm: Harivarman), viết luận Thành thực 16 quyển, nêu cao
tư tưởng không, phản đối thuyết Tam thế thực hữu, pháp thể hằng hữu của Nhất
thiết hữu bộ, không những chỉ phủ nhận sự tồn tại của ngã thể chủ quan, mà còn
bác luôn cả sự tồn tại của pháp thể vạn tượng khách quan, đây tức là thuyết Ngã
pháp câu không (cả ngã và pháp đều là không). Giáo hệ Phật giáo có liên quan
đến vấn đề bản thể tính tướng, mở đầu tự Hữu không luận của Tiểu thừa, biến
chuyển mà thành Hữu không luận của Đại thừa, như giáo nghĩa Duy thức dùng
thuyết Tam tính, Tam vô tính để trình bày hữu không quan về vạn hữu, và khảo
sát thực lý Hữu, Không, Trung đạo. Tức dựa vào ba tính Biến kế sở chấp, Y tha
khởi, Viên thành thực, từ phương diện có thuyết minh tự tính của vạn hữu, đồng
thời, dựa vào ba vô tính: Tướng vô tính, Sinh vô tính, Thắng nghĩa vô tính, từ
phương diện không hiển bày cái chí lý các pháp đều không, cho nên nhấn mạnh
hiện tượng tuy là không hoặc có giả, nhưng thực thể thì là có thật, đây tức là
luận Hữu Không Trung Đạo. Tông Tam luận thì bác bỏ loại tư tưởng có, không
tương đối ấy, mà lấy cái Không tuyệt đối bất khả đắc làm lý tưởng cùng cực, cho
nên đem Tứ trùng nhị đế, Bát bất trung đạo để thuyết minh chân đế pháp tính
siêu việt tình chấp, bặt hết tư lự, đây tức là luận Vô tướng giai không. Tư
tưởng Không này của tông Tam luận bị coi là Bản thể luận tiêu cực; đối lại,
được coi là Bản thể luận tích cực, phát huy giáo chỉ cao nhất của Đại thừa, là
luận Chư pháp thực tướng của tông Thiên thai. Tông Thiên thai dựa vào Kinh Pháp
hoa và mấy câu kệ trong phẩm Quán Tứ đế của Trung luận (Đại 30, 33 trung): Các
pháp nhân duyên sinh, Tôi bảo đó là không, cũng tức là giả danh, cũng là nghĩa
trung đạo, và câu nói trong luận Đại trí độ Trong một tâm được ba trí, mà thuyết
minh cái lý mầu nhiệm Không, Giả, Trung ba đế viên dung, và nêu tỏ thể tính của
các pháp xưa nay vốn viên dung vô ngại. Đồng thời, chủ trương nếu người ta phá
tan được khối mê vọng thì lập tức bước vào cảnh giới thông suốt sáng chói, thể
nhận hết thảy các pháp thuần là thực tướng, ngoài thực tướng ra, không có một
pháp nào khác. Pháp giới muôn tượng la liệt, mỗi mỗi đều là thực tướng, vì thế
sai biệt tức là bình đẳng, hiện tượng tức là thực thể, sự tướng và thực thể
chẳng hai chẳng khác, muôn pháp là nhất như. Trong Phật giáo Đại thừa, ngoài
luận Chư pháp thực tướng của tông Thiên thai ra, như Pháp giới duyên khởi của
tông Hoa nghiêm, Lục đại duyên khởi của Mật tông, đều là tư tưởng lí luận chủ
trương hiện tượng tức là bản thể. Tóm lại, cái Không mà Phật giáo Đại thừa
thuyết minh, tức là cái trạng thái không thể chấp trước. Bát Nhã tâm Kinh (bản
dịch của Ngài Huyền trang) dùng những tiếng sau đây để thuyết minh mối quan hệ
giữa bản thể và hiện tượng (Đại 8, 848 hạ): Sắc chẳng khác không, không chẳng
khác sắc; sắc tức là không, không tức là sắc. Trong Kinh Phổ biến trí tạng Bát
nhã Ba la mật-đa tâm do Ngài Pháp nguyệt dịch, trước hai câu trên đây, còn có
hai vế (Đại 8, 849 thượng): Sắc tính là không, không tính là sắc. Thông thường
người ta dùng hiện tượng để nắm bắt vật chất tồn tại. Nhưng cái gọi là hiện
tượng, tức phải dựa vào vô số nguyên nhân, điều kiện và luôn luôn biến hóa;
trên đời tuyệt không có một hiện tượng nào là không biến hóa, vì biến hóa không
ngừng nên mới có hiện tượng sản sinh, cho nên người ta mới mong nắm bắt sự tồn
tại của chúng, đây tức là thế giơi Sắc tính là không, không tính là sắc, tương
đương với cái Không trong ba đế Không Giả Trung do đại Sư Trí khải lập ra. Cái
thế giới hỗn độn không chủ thể, chưa chia thành chủ khách, là thế giới duy
nhất, toàn nhất, thế giới một tức hết thảy, hết thảy tức một, người ta nên nắm
bắt cái thế giới ấy. Nhưng, muốn đạt được cảnh giới ấy, người ta không thể
không dựa vào hiện tượng làm cơ sở. Duy có điều là một hiện tượng tuyệt không
có bản thể, mà do nhiều hiện tượng và hết thảy pháp hỗ tương quan hệ mới có thể
thành lập được; đồng thời, cũng thể nhận được thế giới duyên khởi tất cả đều do
nguyên nhân và điều kiện hỗ tương y tồn mà vận hành. Giả sử hiện tượng Ngã
không hoạt động, thì hãy quan sát mối liên quan với người khác, lúc đó có thể
hiểu hiện tượng Ngã thường không phải do Ngã mà do các nhân tố ngoại lai người
khác thêm vào khiên chế mà dần dần khác với cái Ngã hiện tại. Đứng trên lập
trường lý luận mà nói, cũng có thể lý giải hết thảy sự vật ngoại tại không
ngừng phủ định tự kỷ, hoặc đối lập với tự kỷ, và trong những điều kiện như thế,
người ta phải hạn định quan hệ để khẳng định tự kỷ, đây tức là thế giới Sắc
chẳng khác không, không chẳng khác sắc, tương đương với thế giới Giả của tông
Thiên thai. Đã có thể nắm bắt được sự thể nghiệm ở giai đoạn thứ nhất, thứ hai
trên đây mà bàn đến giai đoạn thứ ba, nếu thuyết minh bằng lời nói, thì hoàn
toàn tương đồng với giai đoạn trước. Song, trong Kinh nghiệm sinh động của nhân
loại, trên thực cảm, xác thực có cái thế giới có thể nắm bắt được và so với
giai đoạn thứ hai thì thế giới ấy cao hơn, đó tức là thế giới Sắc tức là không,
không tức là sắc, tương đương với thuyết Trung của tông Thiên thai. Nói theo
nghĩa cùng tột thì ba đế Không Giả Trung không có thứ tự trước sau cách lịch,
mà là viên dung vô ngại, một tức ba, ba tức một, đó là nghĩa đích thực của Viên
giáo tam đế viên dung trong tông Thiên thai. Mà tư tưởng ấy không những chỉ là
một trong những giáo nghĩa trung tâm của tông Thiên thai, mà cũng là chứng minh
của Phật pháp Đại thừa đối với bản thể viên thục nhất của muôn pháp. (xt.
Không, Không Hữu Luận Tranh)- Từ điển Phật Quang.
Lối giải thích này chỉ có người thâm
cứu dùng mà thôi. Chúng ta chỉ cần biết bản thể là bản chất của các pháp, bản
tính của tất cả pháp. Nhưng theo Bát Nhã thì chẳng có gì là bản chất hay bản
tánh trong tất cả pháp, tất cả đều giả lập tức là không.
(5). Hiện thực hay hiện tượng (現象): Đối lại với Bản thể, bản chất.
Cái trạng thái của sự vật mà người ta có thể cảm và biết được hiện bày ra trước
mắt (nói theo Sự). Trong Phật giáo, các hiện tượng được xem là có giả,
mà bản thể, bản chất, hoặc gọi là tự tính, bản tính mới là có thật (nói theo Lý).
Tông Duy thức gọi đối tượng của nhận thức là ảnh tượng (bóng dáng), gọi thực
chất của ảnh tượng là bản chất, còn cái hiện tượng biểu hiện trong thực tại thì
được gọi là Hiện hành. Những hiện tượng mà người ta thấy chỉ là bóng huyễn do
nhận thức sai lầm mà có. Ngoài ra, bản thể nhất như gọi là lý, hiện tượng sai
biệt gọi là sự . (xt. Sự Lí)- Từ điển Phật Quang.
Hiểu được hiện thực và bản thể là
hiểu được Tục đế (hiện thực-tương đối) và Đệ nhất nghĩa đế (bản thể-tuyệt đối)
tức hiểu được sự và lý. Vượt qua và vượt trên lý và sự, tức hiểu được tánh bình
đẳng của tất cả pháp tức thâm nhập được Bát Nhã.
(6). Mạn Thù Thất Lợi có tên khác là
Văn Thù Sư Lợi Bồ tát cùng với Phổ Hiền Bồ tát, hai vị hộ pháp này giúp Phật
giáo hóa chúng sanh trong cõi Sa Bà. Mạn Thù Thất Lợi là nhận vật chánh trong
Hội thứ VII, ĐBN.
(7). Văn Thù Sư Lợi là nhân vật
chính trong Kinh Văn Thù Sư Lợi Sở Thuyết Ma Ha Bát nhã Ba la mật do Mạn Đà La
Tiên dịch. Kinh này với Kinh Văn Thù Sư Lợi Sở Thuyết Ba la mật do Tăng Bà La
Tiên dịch, đồng với phần “Mạn Thù Thất Lợi” thuộc Hội thứ VII, Kinh Đại Bát Nhã
mà ta có dịp sẽ học ở Hội thứ VII.
Với những thích nghĩa tuy dài dòng
như trên nhưng rất hữu ích cho sự hiểu biết không những cho phẩm này mà còn cho
các phẩm khác nữa!
(8). Phần chiết giải này đã được ghi
trong Hội thứ I, đây chỉ lặp lại cho nhớ thôi. Chả có gì là mới mẻ cả!
---o0o---